آزبست در محیط کار: از شناسایی خطرات تا الزامات پزشکی و قانونی

با وجود ممنوعیت استفاده از آزبست (Asbestos) در صنایع بسیاری از کشورها از جمله ایران، این ماده به دلیل کاربرد گسترده در گذشته، همچنان به عنوان یکی از جدی‌ ترین خطرات بهداشتی در بسیاری از محیط‌ های کاری، به ویژه در فرآیندهای تخریب و نوسازی، مطرح است. بیماری‌ های ناشی از مواجهه با آزبست دارای دوره نهفتگی طولانی بوده و اغلب پس از گذشت چند دهه بروز می‌ کنند، که این امر اهمیت شناسایی، مدیریت ریسک و نظارت پزشکی مستمر را دوچندان می‌ سازد. در این مقاله از سایت برزویه به صورت جامع به تعریف فنی آزبست، مکانیزم بیماری‌ زایی، وظایف قانونی کارفرمایان و نقش حیاتی معاینات طب کار در کنترل این خطر می‌ پردازد.

آزبست چیست و در چه موادی یافت می‌ شود؟

آزبست نام کلی گروهی از کانی‌ های سیلیکاتی طبیعی است که به صورت الیاف (فیبر) وجود دارند. این الیاف به دو خانواده اصلی تقسیم می‌ شوند:

• سرپانتین (Serpentine)

 این گروه تنها شامل کریزوتیل (Chrysotile) یا آزبست سفید است که الیافی منعطف و مجعد دارد و در گذشته بیش از ۹۵٪ آزبست تجاری را تشکیل می‌ داد.

• آمفیبول (Amphibole)

این گروه شامل انواع مختلفی مانند کروسیدولیت (Crocidolite) یا آزبست آبی و آموزیت (Amosite) یا آزبست قهوه‌ ای است. الیاف آمفیبول‌ ها، سوزنی، صاف و شکننده‌ تر بوده و به طور کلی خطرناک‌ تر از کریزوتیل محسوب می‌ شوند.

دلیل کاربرد وسیع این مواد در گذشته، خواص فیزیکی منحصربه‌ فرد آن‌ ها از جمله مقاومت بالا در برابر حرارت، آتش، مواد شیمیایی و همچنین خاصیت عایق‌ بندی الکتریکی و صوتی بود. برخی از رایج‌ ترین محصولات حاوی آزبست (ACMs) عبارتند از:

۱. مصالح ساختمانی

•  ورق‌ های سیمانی صاف و موج‌ دار (ایرانیت)، کاشی‌ های وینیلی کف و سقف، گچ و پوشش‌ های دیواری، لوله‌ های سیمانی آب و فاضلاب
• مواد عایق‌ بندی عایق‌ های حرارتی لوله‌ ها و دیگ‌ های بخار، پشم‌ های نسوز، پوشش‌ های ضدحریق اسکلت‌ های فلزی

۲. قطعات خودرو

لنت ترمز، صفحات کلاچ و واشرها

۳. منسوجات نسوز

پتوها و لباس‌ های ضدحریق، نوارهای درزگیر

خطر اصلی زمانی ایجاد می‌ شود که این مواد دچار فرسودگی، آسیب یا تخریب شوند و الیاف میکروسکوپی آزبست در هوا آزاد گردند.

پاتوفیزیولوژی و بیماری‌ های اصلی ناشی از آزبست

الیاف آزبست به دلیل اندازه میکروسکوپی (اغلب ۳ تا ۲۰ میکرومتر طول و کمتر از ۰.۰۱ میکرومتر قطر) به راحتی از سدهای دفاعی دستگاه تنفسی فوقانی عبور کرده و به اعماق ریه (آلوئول‌ها) می‌ رسند. سیستم ایمنی بدن قادر به تجزیه و دفع این الیاف مقاوم نیست، لذا حضور آن‌ ها منجربه پاسخ التهابی مزمن، آسیب سلولی و در نهایت فیبروز (ایجاد بافت اسکار) و تغییرات بدخیم (سرطان) می‌ شود.

مهم‌ ترین بیماری‌های ناشی از مواجهه شغلی با آزبست عبارتند از:

• آزبستوزیس (Asbestosis)

یک بیماری مزمن ریوی است که مشخصه آن فیبروز پیشرونده بافت ریه می‌ باشد. این فرآیند، ظرفیت حیاتی و تبادل اکسیژن را کاهش داده و منجربه تنگی نفس فعالیتی (که به تدریج با استراحت نیز رخ می‌ دهد)، سرفه‌ های خشک و در موارد پیشرفته به نارسایی قلبی-تنفسی می‌ انجامد.

• سرطان ریه (Lung Cancer)

مواجهه با آزبست ریسک ابتلا به انواع سرطان ریه را به طور مستقل افزایش می‌ دهد. این ریسک در افراد سیگاری که با آزبست نیز در تماس بوده‌ اند، به صورت سینرژیک (هم‌ افزایی) تا بیش از ۵۰ برابر افزایش می‌ یابد.

• مزوتلیوما (Mesothelioma)

این تومور بدخیم و بسیار تهاجمی، غشای نازک پوشاننده ریه‌ ها (پلورا) یا حفره شکمی (پریتونیوم) را درگیر می‌ کند. مزوتلیوما ارتباط سببی بسیار قوی با مواجهه با آزبست (به خصوص انواع آمفیبول) دارد و متاسفانه پیش‌ آگهی آن بسیار ضعیف است.

• سایر عوارض

مواجهه با آزبست می‌ تواند باعث ایجاد پلاک‌ های پلورال (ضخیم شدن نقاطی از پرده جنب)، سرطان حنجره و برخی دیگر از سرطان‌ های دستگاه گوارش نیز بشود.

الزامات قانونی و راهکارهای مدیریتی برای کارفرمایان

مدیریت ریسک آزبست یک وظیفه قانونی و حیاتی برای کارفرمایان است. رویکرد سیستماتیک شامل مراحل زیر است:

۱. شناسایی و ارزیابی

اولین و مهم‌ ترین گام، شناسایی مواد مشکوک به داشتن آزبست در محیط کار و ارزیابی ریسک آن‌ ها است. این ارزیابی باید شامل وضعیت فیزیکی ماده (سالم یا آسیب‌ دیده) و احتمال پراکنده شدن الیاف در هوا باشد.

۲. کنترل‌ های مهندسی

اولویت اصلی، کنترل خطر در مبدأ است. این شامل ایزوله کردن منطقه، استفاده از روش‌ های کار مرطوب برای جلوگیری از ایجاد گرد و غبار، و به کارگیری سیستم‌ های تهویه موضعی با فیلتراسیون بسیار قوی (HEPA) می‌ باشد. حذف و جایگزینی مواد حاوی آزبست باید توسط تیم‌ های متخصص و آموزش‌ دیده انجام شود.

۳. تجهیزات حفاظت فردی (PPE)

در شرایطی که کنترل‌ های مهندسی به تنهایی کافی نباشند، استفاده از تجهیزات حفاظت فردی استاندارد الزامی است. این تجهیزات شامل رسپیراتورهای تنفسی (ماسک) با فیلتر کلاس P100 یا FFP3 و لباس‌ های کار یکبار مصرف و غیرقابل نفوذ است تا از آلودگی لباس‌ های شخصی و انتقال آلودگی به خارج از محیط کار جلوگیری شود.

۴. پایش هوا (Air Monitoring)

اندازه‌ گیری غلظت الیاف آزبست در هوای محیط کار، یک ابزار کلیدی برای ارزیابی اثربخشی اقدامات کنترلی و اطمینان از ایمنی محیط است.

۵. آموزش کارکنان

کلیه کارگران در معرض خطر باید آموزش‌ های جامعی در خصوص خطرات آزبست، روش‌ های کار ایمن، نحوه استفاده صحیح از PPE و اقدامات اضطراری دریافت کنند.

۶. نقش محوری طب کار در برنامه نظارت پزشکی

باتوجه به ماهیت تأخیری و مزمن بیماری‌ های ناشی از آزبست، نظارت پزشکی مستمر یک جزء لاینفک از برنامه مدیریت ریسک است. در این خصوص معاینات طب کار با اهداف زیر انجام می‌ شود:

• معاینات بدو استخدام (Pre-placement)

هدف از معاینات بدو استخدام، تعیین وضعیت سلامت پایه فرد، به خصوص عملکرد ریوی او (از طریق اسپیرومتری تست ریه) و ثبت آن در پرونده پزشکی است. همچنین، اطمینان از قابلیت فرد برای استفاده از رسپیراتورهای تنفسی در این مرحله ارزیابی می‌ شود.

• معاینات دوره‌ ای (Periodic)

این معاینات که در فواصل زمانی معین انجام می‌ شوند، برای پایش وضعیت سلامت کارکنان و تشخیص زودهنگام هرگونه تغییر در عملکرد ریوی یا علائم مرتبط با بیماری‌ های ناشی از آزبست طراحی شده‌ اند. این معاینات شامل اخذ تاریخچه شغلی دقیق، معاینه فیزیکی، اسپیرومتری و در صورت اندیکاسیون پزشکی رادیوگرافی قفسه سینه (Chest X-ray) می‌ باشند.

• معاینات خروج از کار (Termination)

ثبت وضعیت نهایی سلامت کارگر در زمان قطع همکاری، برای پیگیری‌ های آتی و مسائل قانونی حائز اهمیت است.

چکیده مقاله

مواجهه شغلی با آزبست همچنان یک چالش بهداشتی قابل توجه است که نیازمند رویکردی جامع و پیشگیرانه می‌ باشد. کارفرمایان موظفند با شناسایی خطرات، اجرای دقیق کنترل‌ های مهندسی و اداری و فراهم آوردن تجهیزات حفاظتی مناسب، محیطی ایمن را تضمین کنند. در این میان، برنامه نظارت پزشکی که توسط بهترین مرکز طب کار اجرا می‌ شود، با تشخیص زودهنگام و پایش مستمر، نقشی حیاتی در حفظ سلامت بلندمدت نیروی کار و کاهش بار بیماری‌ های ناشی از این عامل خطرناک ایفا می‌ کند.

“ مجموعه تخصصی طب کار برزویه دارای مجوز انجام خدمات سلامت شغلی (معاینات بدو استخدام و معاینات دوره ای) از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و همچنین سازمان تامین اجتماعی است. این مرکز تخصصی با بهره مندی از تیم مجرب، متخصص و حرفه ای، مجموعه ای پیشرو در ارائه تمامی معاینات طب کار است. “

جهت کسب اطلاعات بیشتر با شماره تماس مرکز طب کار برزویه در ارتباط باشید.

📞 ۰۲۱-۴۴۳۷۷۴۰۲